Παιδεία - Εκπαίδευση

ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ

ΠΑΙΔΕΙΑ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ορισμοί:

α) Παιδεία: Δηλώνει τη γενική ανάπτυξη και καλλιέργεια των πνευματικών και ψυχικών ιδιοτήτων του ατόμου, αντιπροσωπεύοντας μια γενικότερη ανθρώπινη ανάγκη, που δεν ταυτίζεται απαραιτήτως με τη σχολική πράξη, γι’ αυτό δεν περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη ηλικία, αλλά επεκτείνεται σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, αφού αυτό ποτέ δε σταματά να δέχεται επιδράσεις, ερεθίσματα από το περιβάλλον στο οποίο ζει.

·      Ετυμολογία: προέρχεται από το ρήμα παιδεύω = παιδαγωγώ, ανατρέφω παιδιά, μορφώνω.

β) Εκπαίδευση: Είναι η θεσμοποιημένη από την πολιτεία έκφραση της παιδείας. Είναι η συστηματική μετάδοση γνώσεων και πολιτιστικών στοιχείων, που αποβλέπει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, στην επαγγελματική του κατάρτιση και στην κοινωνικοποίησή του. Δηλώνει δηλαδή τις προσπάθειες της πολιτείας για την οργάνωση της διαδικασίας αγωγής και μάθησης, επομένως η εκπαίδευση είναι ένα μέσο για την επίτευξη κάποιου σκοπού, ενώ η παιδεία είναι ο κεντρικός σκοπός της. Η εκπαίδευση προσφέρεται σε βαθμίδες, από τις οποίες οι δυο τουλάχιστον αναφέρονται στην παιδική ηλικία (στοιχειώδης) και εφηβική και μετεφηβική (μέση εκπαίδευση).

Φορείς παιδείας:

v  Οικογένεια.

v  Σχολείο.

v  Πολιτεία.

v  Κοινωνικό περιβάλλον.

v  Εκκλησία.

v  Μ. Μ. Ε.

v  Κοινωνικές επαφές και συναναστροφές.

Στόχοι παιδείας:

§   Να καλλιεργήσει τις ιδιότητες και δεξιότητες των εκπαιδευόμενων, ώστε να αποκτήσουν ολοκληρωμένη προσωπικότητα αναπτύσσοντας όλα τα στοιχεία τους (σωματικά, νοητικά, ψυχικά, ηθικά), για να αντιμετωπίζουν με αυτοτέλεια αλλά και υπευθυνότητα στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος.

§   Να διδάξει κώδικες επικοινωνίας και κοινωνικής συμπεριφοράς και να επιτύχει την κοινωνικοποίηση των εκπαιδευόμενων, δηλαδή την ομαλή ένταξή τους στην ευρύτερη κοινωνία, όπου ανήκουν, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία, στην οικουμένη.

§   Να καλλιεργήσει ανθρωπιστικές αξίες, της ελευθερίας, της ανεκτικότητας, της αγάπης για το συνάνθρωπο, της αξιοπρέπειας και της ευθύνης για την προκοπή του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.

§   Να μεταβιβάσει αξίες και στοιχεία της παράδοσης και της εθνικής κληρονομιάς, παρέχοντας και πεδίο έμπνευσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας, συντελώντας έτσι στην πολιτική συνειδητοποίηση του ανθρώπου, μέσα από τον προβληματισμό για την πρόοδο της κοινωνίας και των διαπροσωπικών σχέσεων.

§   Να προσφέρει ουσιαστικές γνώσεις που θα βοηθήσουν  το άτομο να πραγματώσει με επιτυχία το επιστημονικό  ή και το επαγγελματικό του έργο, αλλά και να ερμηνεύσει  καλύτερα τα γεγονότα ρυθμίζοντας τη δράση  και τη συμπεριφορά του.

§   Να συμβάλει στη μελλοντική επαγγελματική αποκατάσταση των εκπαιδευόμενων όχι μόνο με την παροχή γνώσεων, αλλά και δια μέσω του επαγγελματικού προσανατολισμού, που θα εκτιμά τις ιδιαίτερες έξεις και δεξιότητες του νέου και να τον οδηγεί στην ορθή εκλογή επαγγέλματος, ενημερώνοντας για τις δυνατότητες αγοράς εργασίας.

§  Να καλλιεργήσει τη λογική, την κριτική ικανότητα και τον προβληματισμό.

§  Να ευαισθητοποιήσει το άτομο.

Ιδανικό παιδείας ανά εποχή:

·         Αρχαιότητα: Ιδανικό της παιδείας ήταν το «καλός καγαθός», δηλαδή η αρμονική ανάπτυξη όλων των ιδιοτήτων που αποτελούν την ανθρώπινη υπόσταση: πνεύμα (νόηση, ψυχή, ηθική) και σώμα.

·         Βυζάντιο – Μεσαίωνας:  Η επίτευξη του «ιδανικού» προϋποθέτει σύνδεση του ανθρώπου με το θεό. Η παιδεία είναι θεοκεντρική. Παράλληλα επιδιώκει και τη δημιουργία γενναίων ανδρών.

·         Αναγέννηση:  Αναγνωρίζεται ως ιδανικό της πολιτείας ο homo universalis (πανεπιστήμων), που κατέχει στοιχεία από πολλούς γνωστικούς τομείς.

·         Σύγχρονη κοινωνία: Ωθεί τον άνθρωπο προς την εξειδίκευση για την επίτευξη της οποίας η εκπαίδευση είναι το σημαντικότερο μέσο. Κοινωνικά λοιπόν χρήσιμος σήμερα θεωρείται ο άνθρωπος που είναι ειδικός στον τομέα του. Το ιδανικό της ολοκλήρωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας παραμένει στο γράμμα του νόμου, δεν υπηρετείται όμως στην πράξη.

·     Η σύγκριση κάνει σαφή τη διαφορά ανάμεσα στις τάσεις του παρελθόντος ως προς το ιδανικό της παιδείας και στις τάσεις και το πρίσμα της σύγχρονης εποχής. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι η παιδεία ως προς τους στόχους της επηρεάζεται και διαμορφώνεται από τις συνθήκες κάθε εποχής καθώς και από τις ιδιαιτερότητες του κάθε έθνους.

·    Ο δυναμικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης γίνεται φανερός στη σημερινή εποχή χάρη στις εφαρμογές που βρίσκει ο ευέλικτος αυτός θεσμός σε καινούρια πεδία και σε νέους τομείς. Ανήκουν πλέον στο παρελθόν οι απόψεις εκείνες που συνέδεαν την εκπαίδευση αποκλειστικά με τα χρόνια του σχολείου. Ο θεσμός έχει διευρυνθεί και η εκπαιδευτική διαδικασία λειτουργεί σε πολυάριθμους νέους χώρους, με αποτέλεσμα πολλοί να μιλούν για την εμφάνιση μιας «κοινωνίας – παιδαγωγού», για την οποία τα πάντα είναι σχολείο.

·      Γενικότερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια άνθιση της παιδείας, καθώς οι σημερινές κοινωνίες διαπιστώνουν την ανάγκη επενδύσεων στον τομέα αυτόν σε βαθμό αυξανόμενο. Οργανωμένα κράτη, μεγάλες και μικρές επιχειρήσεις, ακόμη και απλοί πολίτες συμφωνούν με την άποψη ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο μιας κοινωνίας είναι το πολυτιμότερο συστατικό του μέλλοντός της και τονίζουν την ανάγκη κατοχής γνώσεων ως ουσιαστικής προϋπόθεσης για την κοινωνική ανάπτυξη και την προσωπική επιτυχία.

·      Συγκεκριμένα η εκπαίδευση θεωρείται ο πλέον κοινωνικά αποδεκτός τρόπος ανόδου και ατομικής καταξίωσης στον κοινωνικό στίβο και είναι χαρακτηριστικό ότι οι γονείς επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση αυτή φροντίζοντας να εξοπλίσουν τα παιδιά τους με κάθε είδους γνώσεις και πτυχία. Οι λόγοι που καθιστούν την εκπαίδευση κεντρικής σημασίας θέμα για τα σύγχρονα κράτη είναι πολλοί και σχετίζονται με:

·      Την ταχύτατη ανάπτυξη και αύξηση των γνώσεων.

·      Την αναθεώρησή τους.

·      Την παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού και την κατάργηση των συνόρων.

·      Την επίταση του ανταγωνιστικού πνεύματος της εποχής.

·      Την τεχνολογική επανάσταση και τις απαιτήσεις της.

·      Τη στροφή της οικονομικής ζωής προς τον τριτογενή τομέα παραγωγής (υπηρεσίες, εμπόριο).

·      Την κινητικότητα που παρατηρείται στον τομέα της εργασίας με τις συνεχείς αλλαγές και ανακατατάξεις επαγγελμάτων και εργαζομένων.

·      Την άνοδο του βιοτικού επιπέδου.

·      Την αύξηση του ελεύθερου χρόνου και τις νέες ευκαιρίες αξιοποίησής του από τον πολίτη.

Þ  Έτσι σήμερα αυξημένη είναι η ζήτηση της εκπαίδευσης στο χώρο της οικονομίας, όπου οι ειδικές γνώσεις είναι αυτές που διανοίγουν νέους ορίζοντες σε κάθε ανταγωνιστικό πεδίο. Στη χώρα μας η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται από τη θεαματική αύξηση των δαπανών για εκπαιδευτικές υπηρεσίες (επανεκπαίδευση, ενημέρωση για νέες τεχνικές, ομαδικά σεμινάρια, μαθήματα ξένων γλωσσών) που προέρχονται είτε από κρατικούς είτε από ιδιωτικούς φορείς.

Þ  Η λειτουργία του θεσμού γίνεται όλο και πιο «δημοκρατική», καθώς εξαπλώνεται σε περισσότερες κοινωνικές κατηγορίες και καλύπτει ευρύτερες απαιτήσεις. Εκτός από το παραδοσιακό σχολείο, σήμερα η εκπαίδευση παρέχουν κάθε λογής διοικητικοί φορείς, ιδιωτικές επιχειρήσεις, διεθνείς οργανισμοί, ακόμη και τα Μ.Μ.Ε. Ανοιχτά πανεπιστήμια, ιδιωτικές σχολές, φροντιστήρια, σεμινάρια, μαθήματα διά αλληλογραφίας, εκδοτικοί οίκοι, λαϊκές πολιτιστικές πρωτοβουλίες λειτουργούν, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες ενός κοινού που μόνο του το οργανωμένο κράτος δεν μπορεί να ικανοποιήσει.

Þ Όλες αυτές οι μορφές λειτουργίας της εκπαίδευσης ερμηνεύονται και ως μια προσπάθεια εκδημοκρατισμού της κοινωνίας, επειδή αποκαθιστούν ανισότητες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των εγκυκλίων σπουδών (π. χ σχολικές αποτυχίες, κλειστός αριθμός επιτυχόντων σε ορισμένους εκπαιδευτικούς θεσμούς…), δημιουργούν όμως ταυτόχρονα αντιφατικές προοπτικές για το θεσμό. Ο κίνδυνος να υποταχθεί η εκπαίδευση στις επιλογές της οικονομίας είναι ορατός. Πόσο μπορεί να αντέξει το σχολείο στις πιέσεις μιας εξαιρετικά ανταγωνιστικής κοινωνίας; Επιλεκτικά (ελιτίστικα) σχολεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα ήδη λειτουργούν και βασίζουν τη φήμη τους στην εμπορική απήχηση του ονόματός τους. Θα ακολουθήσει η εκπαίδευση τους νόμους της αγοράς, ώστε ο καθένας να «αγοράζει» όση μόρφωση αντέχει η τσέπη του;

Þ   Σοβαρό λοιπόν πρόβλημα αποτελεί ο τεχνοκρατικός προσανατολισμός της εκπαίδευσης που απαιτεί την από νωρίς εξειδίκευση των ατόμων στους διάφορους τομείς της επαγγελματικής και επιστημονικής γνώσης, τη γρήγορη ένταξη των ατόμων στην παραγωγή, την άμεση σχέση της παιδείας με  την αποκατάσταση και την παραγωγικότητα. Ό,τι δεν έχει σχέση μ’ αυτά θεωρείται χάσιμο χρόνου, άχρηστο, κλασικές και μη πρακτικές σπουδές, ατομικό ενδιαφέρον. Αν αυτό γίνει αντίληψη αναβάθμισης, τότε παράγονται μονοδιάστατοι άνθρωποι, υποχείρια των οργανωμένων επιχειρηματιών, πολιτικών, ιδιωτικών, ιδεολογικών συμφερόντων. Επιπλέον δεν ανανεώνεται η γνώση γιατί αυτό απαιτεί φαντασία και ιδέες, ενώ υπέρτατες αξίες θεωρούνται το χρήμα και ατομική επιτυχία. Έτσι δημιουργούνται συμφεροντολόγοι, κυνικοί, κοινωνικά αναίσθητοι επαγγελματίες και επιστήμονες, ικανοί να θυσιάσουν το γενικό καλό στο βωμό του χρήματος, των συμφερόντων και της ατομικής ευημερίας.

Ø  Λύσεις:

v Ανθρωποκεντρική παιδεία, που θα στοχεύει στη δημιουργία ολοκληρωμένων και πολυδιάστατων ανθρώπων, με κριτικό πνεύμα, με ευρεία γενική μόρφωση και κουλτούρα, με ηθικές αρχές και κοινωνική ευθύνη, που θα διαθέτουν και ένα καλά οργανωμένο σύστημα εξειδικευμένων γνώσεων, είτε επαγγελματικών είτε επιστημονικών. Μια τέτοια αντίληψη θέλει το θεσμό της παιδείας αυτόνομο και όχι εξαρτημένο. Αυτό δε σημαίνει ότι η παιδεία δε θα ασχολείται με όλο το φάσμα των κοινωνικών προβλημάτων, απλώς σημαίνει ότι θα ασχολείται μέσα από μια κοινωνική και εθνική προοπτική.

v Η ισορροπημένη ανάπτυξη ως κοινωνικός και εθνικός στόχος της ανθρωποκεντρικής αναβάθμισης της παιδείας, δηλαδή προσπάθεια βελτίωσης της θέσης μιας χώρας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας με αύξηση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της, μεγαλώνοντας την αυτάρκειά της και μειώνοντας τις σχέσεις εξάρτησης από τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, με την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και την αξιοποίηση ιδιαίτερων οικονομικών δεδομένων, όπως τουρισμός κ.α., μειώνοντας ταυτόχρονα τη φτώχεια, την ανεργία, την περιθωριοποίηση, την οικολογική καταστροφή και το λεγόμενο κόστος της οικονομικής ανάπτυξης.

v Σε επίπεδο ατομικής συνειδητοποίησης, οι δέκτες της παιδείας πρέπει να αντιληφθούν ότι ποιοτική αναβάθμιση της παιδείας σημαίνει περισσότερη δουλειά, πιο οργανωμένη, πιο ποιοτική ως προς τα νέα δεδομένα της γνώσης. Σε καμιά περίπτωση δε σημαίνει εφησυχασμό με τη μετριότητα, τη στείρα απομνημόνευση γνώσεων, τον τυπικό και όχι ουσιαστικό τίτλο σπουδών.

v Σε επίπεδο φορέων της κοινωνικοποίησης, γονείς, εκπαιδευτικοί, Μ.Μ.Ε, πρέπει να αντιληφθούν ότι χρειάζεται να συμβάλλουν στην αλλαγή νοοτροπίας ως προς την παιδεία και να απαιτήσουν παιδεία που αξίζει για τον άνθρωπο, την ολοκλήρωσή και την αποκατάστασή του.

v Η πολιτεία από την πλευρά της έχει έναν ειδικό ρόλο, καθώς παρέχει συνταγματικό δικαίωμα και όχι προνόμιο στους πολίτες. Ιδιαιτέρως για την Ελλάδα, η παιδεία ήταν πάντα ο μοχλός ανάπτυξης ενιαίας εθνικής συνείδησης, μοχλός εθνικής άμυνας απέναντι στις ξένες επιβουλές, άρα είναι βασική προτεραιότητα χρηματοδότησης, φροντίδας, ενίσχυσης από την πολιτεία. Η Ελλάδα ήταν και πρέπει να ξαναγίνει χώρα παραγωγής ανθρώπινου δυναμικού.

Ø  Τι συμβαίνει σήμερα στο χώρο του σχολείου;

Þ    Σήμερα πληθαίνουν οι κατηγορίες και τα παράπονα για το ότι το σχολείο δεν επιτελεί το ρόλο του αδυνατώντας να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα. Τα τελευταία χρόνια το σύγχρονο σχολείο περνά κρίση με την έννοια ότι αποτυγχάνει ως προς τους εκπαιδευτικούς, παιδαγωγικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς του στόχους. Παρατηρούνται:

v  Σχολική αποτυχία

v  Πλήξη των μαθητών

v  Σύγχυση εκπαιδευτικών

v  Μαζική ανεργία νέων

v  Σκληρός ανταγωνισμός και άγχος γονέων, μαθητών, εκπαιδευτικών

v  Μοναδικός στόχος οι πανελλήνιες εξετάσεις

v  Εξειδίκευση γνώσεων (θεωρητικών και κυρίως θετικών)

v  Ενθάρρυνση αποστήθισης και τυπολατρίας

v Αδυναμία σχολείου να εκφράσει την ευαισθησία, το κριτικό πνεύμα και τις ιδιαιτερότητες των μαθητών, με αποτέλεσμα να ισοπεδώνει την προσωπικότητά τους

v Αδυναμία εξοπλισμού μαθητών με τα κατάλληλα εφόδια για να αποκωδικοποιούν, να οργανώνουν και να ερμηνεύουν τις πληροφορίες που δέχονται πια από πάρα πολλές πηγές εκτός σχολείου

το σχολείο της απομνημόνευσης και της αποστήθισης δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ζωής και θεωρείται σε μεγάλο βαθμό αναχρονιστικό.

Πρόταση:

·      Το σχολείο είναι το κατεξοχήν αρμόδιο να μαθαίνει το μαθητή πώς να αντλεί και να επεξεργάζεται πληροφορίες, παράγοντας νέα γνώση. Άρα θα πρέπει να προσπαθήσει να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ σύγχρονης πραγματικότητας, προσφερόμενης γνώσης και διδακτικής μεθόδου. Η όλη λειτουργία και οργάνωση του σχολείου επιβάλλεται να γίνει έτσι ώστε να συνδεθεί με την κοινωνία και να αποτελεί ένα κέντρο γνώσης για όλους, αντλώντας πληροφορίες από τον κόσμο της εργασίας και δίνοντας στους μαθητές τη δυνατότητα να αναπτύξουν πρωτοβουλίες

·    Να αναλαμβάνουν ευθύνες, να καλλιεργούν τη δημιουργικότητά τους,  να ανακαλύπτουν τη γνώση και να συνεργάζονται αρμονικά μεταξύ τους. Επιπλέον το σχολείο, για να αντιμετωπίσει την ανεργία, οφείλει να στρέψει τους μαθητές σε γνωστικά αντικείμενα και σε επαγγέλματα που χρειάζεται η σημερινή αγορά εργασίας. Με δεδομένα επίσης τη νέα τεχνολογία και τις νέες κοινωνικές συνθήκες που αυτή συνεπάγεται,

Ø  Η παιδεία απαιτείται:

v  να παρέχει στους νέους τη δυνατότητα οργάνωσης και ερμηνείας των πληροφοριών με στόχο να βοηθήσει στην αγορά εργασίας, προωθώντας τα παραγωγικά και περιορίζοντας τα μεταπρατικά επαγγέλματα

v  να οξύνει την κριτική ικανότητα, την πολιτική κρίση και την πολιτιστική ευαισθησία των νέων ανθρώπων

v  να καλλιεργήσει ολόπλευρα την προσωπικότητα του μαθητή προωθώντας τις ανθρωπιστικές σπουδές  και  όχι μόνο την εξειδίκευση

v  να μορφώσει και να καλλιεργήσει με τέτοιο τρόπο το σύγχρονο άνθρωπο, ώστε να αντιστέκεται στα καταστρεπτικά πρότυπα της καταναλωτικής και αμοραλιστικής  κοινωνίας. Από το είδος και την ποιότητα της γνώσης θα διαμορφωθεί η απαιτούμενη «ελληνική» και ταυτόχρονα «οικουμενική» συνείδηση.

v Η παιδεία καλείται να προσφέρει στον πολυδιασπασμένο και ταλαιπωρημένο άνθρωπο του καιρού μας, γνώση και καλλιέργεια ανάλογη με τις απαιτήσεις της εποχής, με τον ελπιδοφόρο και φιλόδοξο στόχο να αποτελέσει τον καθοριστικό παράγοντα της ατομικής και κοινωνικής ανέλιξης.

ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑ

Γιατί είναι αναγκαία η διά βίου παιδεία στον εποχή μας;

·         Η πρόοδος της επιστήμης προβάλλει όλο και πιο επιτακτικά νέες απαιτήσεις εξειδίκευσης.

·         Οι αλλαγές και οι ανακατατάξεις που επέρχονται στα επαγγέλματα επιβάλλουν συχνά την ανάγκη να περιοριστεί το ανθρώπινο δυναμικό σε πολλά από αυτά και να στραφεί σε άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες. Για τη στροφή αυτή χρειάζεται κατάλληλη εκπαίδευση.

·         Για να γίνονται εύστοχες επιλογές και να παίρνονται σωστές αποφάσεις σε κάθε ζήτημα που απασχολεί το σύγχρονο άνθρωπο ως γονιό, ως εργαζόμενο ή επιχειρηματία, ως πολίτη.

·         Η ανάγκη για ουσιαστική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

·         Με τη διά βίου εκπαίδευση θα δοθούν νέα κίνητρα ζωής σε ανθρώπους της τρίτης ηλικίας. Το γήρας δεν είναι μόνο βιολογικό, αλλά και κοινωνικό φαινόμενο, που σημαίνει ότι ο άνθρωπος γερνάει γρηγορότερα, όταν παραιτείται από τη ζωή.

·         Για να μπορεί ο πολίτης να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις και να ασκεί τα δικαιώματα που έχει.

·         Η ανάγκη να επικοινωνούμε με την άλλη γενιά ή με πολίτες άλλων κρατών.

Προτάσεις για τη διά βίου παιδεία:

·         Η διά βίου παιδεία αρχίζει από το σχολείο, εφόσον ο μαθητής συνειδητοποιεί την αξία της γνώσης και μαθαίνει πώς να μαθαίνει.

·         Με την οργάνωση από την Πολιτεία ή από ιδιωτικούς οργανισμούς σεμιναρίων για επίκαιρα αξιόλογα θέματα που ενδιαφέρουν όλους τους ανθρώπους, για παράδειγμα θέματα υγιεινής, περιβαλλοντικής αγωγής, προστασίας του καταναλωτή, οικογενειακού προγραμματισμού κ.ά.

·         Με ειδικά προγράμματα επιμόρφωσης, εκμάθησης ξένων γλωσσών, χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, δημιουργικής ενασχόλησης με κάποιο αντικείμενο -ζωγραφική, μουσική, χορό, θέατρο-, διεύρυνσης των επαγγελματικών γνώσεων.

·         Με ειδικές τηλεοπτικές εκπομπές για συγκεκριμένα θέματα.

·         Με μεταπτυχιακές σπουδές ή μεταπτυχιακή επιμόρφωση -με κανονική φοίτηση ή αλληλογραφία- και την παροχή, για το σκοπό αυτό, κινήτρων, υποτροφιών κ.ά.

·         Ανοικτά Πανεπιστήμια.

·         Με εκπαίδευση για εύκολη πρόσβαση σε τράπεζες πληροφοριών, π.χ. Διαδίκτυο.

·         Με προσωπική έφεση για έρευνα και μάθηση.

Συμπέρασμα: Με τον τρόπο αυτό η οργανωμένη κοινωνία μετατρέπεται σε τεράστια εκπαιδευτική μηχανή που παρέχει  παιδεία προς όλες τις κατευθύνσεις (ηλικίες, επαγγέλματα,  επίπεδα, ενδιαφέροντα), για να εξασφαλίσει όχι μόνο  υψηλότερο βαθμό παραγωγικότητας σε κάθε τομέα,  αλλά κυρίως καλύτερη ποιότητα ζωής με ευτυχισμένους  ανθρώπους.