Το αγροτικό ζήτημα - στιφλίκια

1. Tο αγροτικό ζήτημα from Kvarnalis75

Τσιφλίκι - Κολίγοι 

(πατήστε πάνω στη λέξη κολίγοι για να μεταβείτε στο σύνδεσμο)

(Από τη Βικιπαίδεια)

Ως τσιφλίκι ορίζεται η μεγάλη αγροτική περιοχή, ακόμη και ολόκληρο χωριό που ανήκε σε ιδιώτη κατά την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης και στο οποίο δούλευαν υποχρεωτικά οι κολίγοι. Ο ίδιος όρος χρησιμοποιήθηκε αργότερα προκειμένου να περιγράψει το μεγάλο αγρόκτημα, ιδιοκτησία πλούσιων οικογενειών^[1]. Χαρακτηριστικό του τσιφλικιού σε σχέση με το σύστημα των τιμαρίων είναι κυρίως ο κληρονομικός του χαρακτήρας, αλλά και το γεγονός ότι ο ιδιοκτήτης του δεν έχει πολιτική εξουσία στο έδαφος του τσιφλικιού. Όσον αφορά στην εσωτερική του δομή λειτουργεί όπως ακριβώς το κλασικό φέουδο: ο τσιφλικούχος προσφέρει στον κολίγο το έδαφος, ενίοτε και τους σπόρους, ενώ ο κολίγος προσφέρει την εργασία του.

Οθωμανική αυτοκρατορία 

Ο θεσμός των τσιφλικιών, ως κοινωνικός και παραγωγικός μηχανισμός υπήρξε απότοκος της περιόδου κρίσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν μορφή του φεουδαρχικού τρόπου διαχείρισης της γης και των συναφών μέσων παραγωγής, μετατρέποντας μερίδα Οθωμανών αξιωματούχων σε φεουδάρχες και μερίδα του αγροτικού κόσμου σε δουλοπάροικους^[2]. Για παράδειγμα οι οικονομικοί πόροι της οικογένειας του Αλή πασά συνίσταντο κατά κύριο λόγο «στα εισοδήματα από τα τσιφλίκια τα οποία απέκτησε, καθώς και σε σημαντικά ποσά τα οποία προέρχονταν από την ενοικίαση ακίνητης περιουσίας»^[3].

Ο Β. Νιτσιάκος ορίζει το τσιφλίκι ως «μορφή μεγάλης εγγείας ιδιοκτησίας, η οποία καλλιεργείται από γεωργούς στη βάση του κολιγικού συστήματος» και συμφωνεί ότι υπήρξε ταυτόχρονα αίτιο και αποτέλεσμα της αποσύνθεσης του οθωμανικού φεουδαλικού συστήματος που άρχισε το 17ο αιώνα με τη διείσδυση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους τα τσιφλίκια μεταλλάχθηκαν σταδιακά –τουλάχιστον σε ένα μεγάλο μέρος τους- σε ατομικές ιδιοκτησίες^[4].

Μετάλλαξη και διευθέτηση

Τα τσιφλίκια μεταλλάχθηκαν αναγκαστικά με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος. Η φεουδαρχική σχέση μετατράπηκε σε σχέση μισθωτής εργασίας, ενώ παράλληλα μέσω της διαμόρφωσης κεφαλαιοκρατικών επιχειρήσεων από τη μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία διαμορφώθηκε μια μεταβατική κατάσταση στις σχέσεις παραγωγής, αλλά και στον ίδιο τον θεσμό. Δεδομένης της διαμόρφωσης της ατομικής ιδιοκτησίας στην ελληνική επικράτεια διαμορφώθηκαν επίσης και τα «ελεύθερα χωριά», οι «ελεύθεροι αγρότες», με βάση την αγροτική οικογένεια, δηλαδή τον αγρότη, τη γυναίκα του και τα παιδιά του.

Το ζήτημα των τσιφλικιών διευθετήθηκε οριστικά μετά τη 2η Αγροτική Μεταρρύθμιση, (1917–1931). Μια σειρά από ευνοϊκές ρυθμίσεις είχε ήδη προλειάνει το έδαφος, καθώς είχε καταργηθεί ο φόρος «αροτριόντων κτηνών» για τους καλλιεργητές και δια νόμου απαγορεύτηκαν το 1914 οι εξώσεις των κολίγων. Τον ίδιο χρόνο ψηφίστηκε ο νόμος για τουςγεωργικούς συνεταιρισμούς, αλλά επί της ουσίας η αγροτική μεταρρύθμιση επιταχύνθηκε πιεστικά από τον επαναπατρισμό 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, σημαίνοντας και το τέλος της μεγάλης γαιοκτησίας στην Ελλάδα.

Διαβάστε ακόμη εδώ από την εφημερίδα Καθημερινή

______________________________________________________________________

Τσιφλικάδες και κολίγοι

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς, το 1881, τα τσιφλίκια των Οθωμανών πέρασαν στα χέρια Ελλήνων τσιφλικάδων. Αυτοί ήταν, κυρίως, από τα Ιόνια νησιά, πλούσιοι γιατροί, δικηγόροι κ.ά., οι περισσότεροι από τους οποίους ούτε καν ήξεραν πού βρίσκονταν τα τσιφλίκια τους, τα οποία και «κυβερνούσαν» οι επιστάτες.

Μια κατηγορία τσιφλικάδων ήταν από τους Ελληνες της διασποράς (Ρωσία, Ρουμανία, Τουρκία κ.ά.). Πολλοί απ' αυτούς - Ζαρίφης, Ζάππας, Ζωγράφος, Σκυλίτσης, Στεφάνοβικ, Καραπάνος, Μπαλτατζής κ.ά. - ήταν άνθρωποι του κεφαλαίου που ασχολούνταν με χρηματικές και τραπεζικές δραστηριότητες.

Υπήρχαν και οι τσιφλικάδες «εκ περιστάσεως» - νομάρχες, δικαστικοί, διοικητικοί υπάλληλοι, βουλευτές, υπουργοί κ.ά. - που έγιναν τα «νέα τζάκια», καθώς και μερικοί που ήταν πριν κολίγοι και οι οποίοι ήταν οι πιο στυγνοί εκμεταλλευτές των κολίγων.

Στα τσιφλίκια τους - το καθένα ήταν από 10.000 έως 100.000 στρέμματα - δούλευαν οι κολίγοι. Ηταν ακτήμονες που καλλιεργούσαν τα κτήματα και έδιναν μέρος της σοδειάς - τη λεγόμενη μορτή - στους τσιφλικάδες, ενώ πλήρωναν και φόρο στο κράτος (το λεγόμενο «φόρο αροτριώντων», που επέβαλε η κυβέρνηση Τρικούπη).

Δεμένοι με τα τσιφλίκια ήταν και οι λεγόμενοι προλετάριοι της υπαίθρου - παρακεντέδες και κουλουκτσήδες - που ήταν ακτήμονες χωρικοί, οι οποίοι χρησιμοποιούνται και από τους τσιφλικάδες, αλλά και από τους κολίγους, είτε ως εργάτες γης, είτε ως βοσκοί ή και για άλλες δουλειές. Μερικοί γίνονταν αγροφύλακες, τεχνίτες, αγωγιάτες - αυτοί πληρώνονταν από τους κολίγους και τους τσιφλικάδες - αλλά στην πλειοψηφία τους ήταν εξαθλιωμένο αγροτικό προλεταριάτο που αμειβόταν σε είδος (στάρι, παπούτσια κλπ.) και ήταν σε χειρότερη μοίρα ακόμα και από τους κολίγους.

Σαν τα ζώα

Οι κολίγοι δούλευαν μέσα σε ασφυκτικά σκληρές συνθήκες. Οργωναν με ξύλινο αλέτρι που το τραβούσε το βόδι, θέριζαν με το δρεπάνι, αλώνιζαν με το δοκάνι, μετέφεραν τη σοδειά με τη βοϊδάμαξα.

Οι ίδιοι οι τσιφλικάδες και οι επιστάτες τους φέρονταν στους κολίγους τους σαν να ήταν ζώα. Τους υποχρέωναν να εργάζονται από ήλιο σε ήλιο, ακόμα και τις Κυριακές. Δεν τους επέτρεπαν να φιλοξενούν ανθρώπους στα σπίτια (καλύβες) που έμειναν, να κυκλοφορούν στους δρόμους μετά τη δύση του ηλίου, ακόμα και να παντρεύονται.

Επιπλέον, το αφεντικό είχε το δικαίωμα να ξεπαρθενεύει τα ανύπαντρα κορίτσια, να κοιμάται την πρώτη νύχτα του γάμου με τη νύφη - το λεγόμενο «δικαίωμα της πρώτης νύχτας» - να έχει τις παντρεμένες γυναίκες στη διάθεσή του για να συγυρίζουνε το κονάκι του και να του κάνουν το κέφι.

Εκτός από τη σκληρή δουλειά και τους συνεχείς βάρβαρους κατατρεγμούς από τους τσιφλικάδες, οι κολίγοι είχαν να αντιμετωπίζουν και τις ασθένειες - ιδιαίτερα την ελονοσία - που τους θέριζαν.

Πολύ μεγάλο πρόβλημα ήταν οι εξώσεις και απειλές εξώσεων από τα κτήματα των τσιφλικάδων, οι οποίες απέκτησαν και επίσημο χαρακτήρα, το 1899, με το νόμο της κυβέρνησης Θεοτόκη περί «εξώσεων δυστροπούντων ενοικιαστών».

Χαρακτηριστική είναι η επιστολή - αναφορά προς τον βασιλιά Γεώργιο που έστειλαν 54 οικογένειες από τα Μεγάλα Καλύβια Τρικάλων στην οποία αναφέρουν: «Είναι 17 χρόνια που ακούσαμε πως ο τόπος εδώ έγινε ελληνικός και πως εγίναμεν υπήκοοι της μεγαλειότητός σου. Ημείς, όμως, τίποτε από αυτό δεν είδαμε ακόμα. Είδαμεν μονάχα πως έφυγαν οι πασάδες και οι Τούρκοι, αλλά τώρα είμαστε σκλάβοι εις τους μπέηδες και σε άλλα αφεντικά που μας τυραννούν πολύ περισσότερο τώρα παρά όταν είχαμε τους πασάδες».

Με την απειλή της έξωσης πολλοί πολιτικοί έπαιρναν την ψήφο των κολίγων.

«Οι εκλογές τότε - γράφει ο Λάζαρος Αρσενίου - με σφαιρίδια και ξεχωριστή για κάθε ψηφοφόρο κάλπη, ήταν ολοφάνερες. Ο ψηφοφόρος αδυνατούσε να κρύψει τι ψηφίζει. Οι τσιφλικάδες ανέθεταν στους επιστάτες τους και άλλους μπράβους να οδηγήσουν αγεληδόν τους κολίγους και με την απειλή της έξωσης επέβαλαν να ψηφίζουν φανερά όποιον εκείνοι ήθελαν».

Ομως, δεν ήταν όλοι οι πολιτικοί «δουλικά υποχείρια» των τσιφλικάδων και των κυβερνήσεων.

Την τσιφλικάδικη τυραννία σε βάρος των κολίγων - και ιδιαιτέρως του τσιφλικά του Ζάρκου Χ. Ζωγράφου - είχε πολλές φορές καταγγείλει και στηλιτεύσει μέσα στη Βουλή, ο βουλευτής Τρικάλων Ταρμπάζης.

Ο τότε πρωθυπουργός Χ. Τρικούπης, για να του κλείσει το στόμα, του πρόσφερε τη θέση του υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας. Ο Ταρμπάζης αρνήθηκε την πρωθυπουργική προσφορά και στην περήφανη απάντησή του προς τον Τρικούπη, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Χρήστου Βραχνιάρη «Κιλελέρ 1910 - Τρίκαλα 1925», ανέφερε: «Κύριε Πρόεδρε, ο κ. Ζωγράφος είναι ένας τύραννος με την κυριολεκτική έννοια του όρου... Είναι ένας ληστής... Κύριε Πρόεδρε,

Μαρίνος Αντύπας

ευχαριστώ διά την προσφοράν, αλλά δεν δέχομαι. Αγωνίζομαι για την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών γης της Θεσσαλίας. Δεσμευόμενος μέσα στον αγώνα δεν το κάνω με την υστεροβουλία να αποκτήσω πλούτη, ή ανώτερες θέσεις.

Οχι, με προσβάλλετε... Ο αγώνας μου είναι αγώνας δικαιοσύνης και ισότητας των πολιτών. Εμείς οι Θεσσαλοί υποφέραμε πολύ από τους Μπέηδες και τους Τούρκους πασάδες, αλλ' ακόμη περισσότερο από τους Ελληνες γαιοκτήμονες, όπως, π.χ, ο κ. Ζωγράφος. Οι συμπατριώται μου είναι δούλοι εις ελευθέραν επικράτειαν. Πρέπει, λοιπόν, να γίνουν ελεύθεροι. Αυτό είναι το επιτακτικόν καθήκον δι' εμέ και διά τους άλλους συναδέλφους μου. Η φωνή της συνειδήσεώς μου με καλεί να μην εγκαταλείψω τους σκλάβους χωρικούς»...

Οι κυβερνήσεις στο πλευρό των τσιφλικάδων

Βεβαίως, οι κυβερνήσεις που ακολούθησαν την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς ήταν πάντα και όλες στο πλευρό των τσιφλικάδων και αρνούνταν να ικανοποιήσουν το αίτημα των κολίγων να ψηφιστεί γενικός νόμος περί απαλλοτριώσεων.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Ε. Βενιζέλος, μιλώντας στη Βουλή, σημείωνε μεν ότι «δεν υπάρχει συνταγματικό κώλυμα κατά της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης των θεσσαλικών τσιφλικιών προς αποκατάστασιν των ακτημόνων γεωργών ως μικροϊδιοκτήτες», αλλά όταν διαμαρτυρήθηκε ο Τούρκος πρεσβευτής του απάντησε: «Δεν υπάρχει λόγος να ανησυχείτε για τις δηλώσεις μου εις την βουλή. Διά να γίνει απαλλοτρίωσης και διανομή κτημάτων χρειάζεται νόμος ειδικός. Τον νόμον τούτον θα αποφύγει η κυβέρνησις να ψηφίσει...».

Ο δε Χ. Τρικούπης έλεγε «δεν υπάρχει αγροτικό, αλλά δικαστικό ζήτημα» και για να δικαιολογήσει την άρνησή του για την απαλλοτρίωση, ισχυριζόταν ότι αν γίνει αυτό, «εκδιώξομεν εξ Ελλάδος τα χρήματα των Ελλήνων του εξωτερικού».

Πρόδρομοι του Κιλελέρ

Και πριν την εξέγερση των κολίγων το 1910 υπήρχαν αγώνες.

• Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, το φθινόπωρο του 1881, στα χωριά Σκάλαινα (Ρίζωμα) και Βάνια (Πλάτανος) των Τρικάλων, οι κολίγοι ξεσηκώνονται και καταλαμβάνουν κτήματα.
• Από το φθινόπωρο του 1881 μέχρι το 1883 οι κολίγοι στο Ζάρκο Τρικάλων ήταν σε συνεχή δράση, αντιδρώντας στις εξώσεις και για να καταστείλει τις αντιδράσεις ο τσιφλικάς Ζωγράφος έβαλε τους ανθρώπους του να σκοτώσουν πολλούς Ζαρκινούς. Ανάμεσά τους τον Απ. Μαργαρίτη (1878), το γιο του Ν. Γκριζανίτη (1879), τη χήρα του Σπανού (1880), τον Ν. Αγνάντο (1883).
• Το 1895 ξεσηκώνονται κατά των εξώσεων κολίγοι του Παλαμά και της Καρδιτσομαγούλας.
• Το 1904 ο «Θεσσαλικός Γεωργικός Σύνδεσμος» οργανώνει συλλαλητήρια στη Λάρισα.
• Το 1905 κολίγοι από τον Πυργετό Λάρισας ξυλοκόπησαν αγροφύλακα και την ίδια εποχή κολίγοι από το Λασποχώρι (Ομόλιο) τραυμάτισαν το διευθυντή του τσιφλικιού του κληρονόμου του Χαλκιόπουλου και δυο φύλακες. Επεισόδια έγιναν, επίσης, στα χωριά Χατζηλαζάρ (Ξηροκρήνη), Γκαρζί (Αρμένιο), Χατζήμισι (Στεφανοβίκειο).
• Το 1906 έρχεται από την Κεφαλονιά στον Πυργετό της Λάρισας ο Μαρίνος Αντύπας για να αναλάβει επικεφαλής στα κτήματα του θείου του, του τσιφλικά Σκιαδαρέση. Αμέσως αρχίζει δράση, γυρνώντας τα χωριά της Θεσσαλίας και καλώντας τους κολίγους να ξεσηκωθούν κατά των τσιφλικάδων και να τους πάρουν τα κτήματα και οργανώνει τους πρώτους «αγροτικούς συνδέσμους». Οι τσιφλικάδες αντιδρούν και στις 9 Μάρτη του 1907 ο Ιωάν. Κυριακός, επιστάτης του τσιφλικά Αρ. Μεταξά, δολοφονεί τον Αντύπα. Οι κολίγοι τον μεταφέρουν νεκρό στα χέρια τους σε μια μεγάλη απόσταση, από τον Πυργετό στα Τέμπη, η σορός του εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα και ενταφιάστηκε στο Ομόλιο.
• Στις 22 Φλεβάρη του 1910 η «Πανθεσσαλική Επιτροπή» και το «Κοινό των Θεσσαλών» οργανώνουν συλλαλητήρια σ' όλη τη Θεσσαλία (Τρίκαλα, Καρδίτσα, Φάρσαλα, Τύρναβος, Αγιά). Το μεγαλύτερο είναι αυτό της Καρδίτσας, όπου συμμετείχαν πάνω από 12.000 αγρότες, αλλά και εργαζόμενοι. Εκεί πέφτει και ο πρώτος νεκρός κολίγος. Είναι ο Χρ. Σάλτας από το χωριό Ανώγειο, τον οποίο σκότωσε έφιππος χωροφύλακας.
• Πέντε μόλις μέρες πριν το Κιλελέρ, την 1(14) Μάρτη, 400 κολίγοι από τα Ορφανά Καρδίτσας, οπλισμένοι με γκράδες, σταμάτησαν το τρένο, λίγο παραπέρα από το σταθμό, δηλώνοντας πως αν δε γίνει απαλλοτρίωση, θα καταστρέψουν τη γραμμή.

Η ίδρυση και η λειτουργία αγροτικών συλλόγων βοηθάει πολύ στην οργάνωση και το συντονισμό του αγώνα των κολίγων.

Το 1904 ιδρύθηκε ο «Θεσσαλικός Γεωργικός Σύλλογος» στη Λάρισα, το 1906 ο «Γεωργικός Σύνδεσμος» στα Τρίκαλα, το 1907 ο «Πανθεσσαλικός Σύλλογος», «Κοινό των Θεσσαλών», το 1908 η «Ενωσις των πληρεξουσίων της Κοινότητας Κοσκινά», το 1909 ο «Γεωργικός Πεδινός Σύνδεσμος» στην Καρδίτσα, που έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο.

                                                   Παύλος ΡΙΖΑΡΓΙΩΤΗΣ

Κολίγοι στη Λαζαρίνα Καρδίτσας στο τσιφλίκι του Χρηστάκη Ζωγράφου

Διονύση Σαββόπουλου "Κιλελέρ"

Διονύση Σαββόπουλου "Κιλελέρ"

Διαβάστε  εδώ αφιέρωμα στην εξέγερση του Κιλελέρ

και εδώ για τις άθλιες συνθήκες ζωής των κολίγων και εδώ επίσης