ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΛΥΚΕΙΟΥ: ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ

Ως στ

ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ – ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Þ Ορισμός: είναι σταθερές, ταξινομημένες αντιλήψεις, που συνήθως οφείλονται σε ελλιπή πληροφόρηση, σχετικά με χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται στα μέλη μιας ομάδας.

ü η ζωή είναι μια ατέλειωτη δυστυχία

ü ο θεός είναι δίκαιος

ü οι πολιτικοί είναι απατεώνες

ü οι έλληνες είναι ως λαός ανώτεροι από τους γειτονικούς λαούς……

Þ Γνωρίσματα στερεοτύπων:

ü τυποποίηση ως προς το περιεχόμενο και τη λεκτική διατύπωση (υπερβολή, απλούστευση, γενίκευση), χάρη στα οποία αφομοιώνονται άκριτα και γίνονται αποδεκτά εύκολα.

ü αποφθεγματική διατύπωση

ü «αυτονόητες» αλήθειες

ü απολυτότητα, δογματισμός, αυθεντία, φανατισμός

Þ Συνέπειες στερεοτύπων:

Σημασιοδοτούν – νοηματοδοτούν θετικά ή αρνητικά πρόσωπα, γεγονότα, φαινόμενα, ιδέες ή πράξεις

Α) θετική επίδραση: κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις λειτουργούν θετικά για το άτομο (ψυχολογικά) και την κοινωνία. Τα κοινωνικά στερεότυπα και ιδιαίτερα τα πολιτιστικά με την υπεραπλούστευση που περιέχουν, διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας ομάδας, συμβάλλοντας έτσι στη συνοχή αυτής. Βλέποντας τον εαυτό τους, την κοινωνική τους ομάδα και τον κόσμο γύρω τους μέσα από τα πολιτιστικά στερεότυπα της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουν, τα άτομα αισθάνονται υπερηφάνεια και σιγουριά για τον εαυτό τους, για την κοινωνική τους ομάδα και για τη συμμετοχή τους σ’ αυτήν.

Β) αρνητική επίδραση: πέρα από την παραπάνω θετική επίδραση των στερεοτυπικών αντιλήψεων, ο ρόλος τους είναι κατεξοχήν αρνητικός:

· Διαμορφώνουν την καθημερινή μας στάση και συμπεριφορά απέναντι σε πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις και συνθέτουν την κοσμοθεωρία του ανθρώπου, συχνά δεσμεύοντας τη σκέψη, αποκλείοντας τη λογική διερεύνηση των γεγονότων και στενεύοντας τους πνευματικούς ορίζοντες. Αποτέλεσμα αυτών είναι ο φανατισμός, ο δογματισμός, η βία, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός. Έτσι τα στερεότυπα χρησιμοποιήθηκαν για να δικαιολογήσουν την καταπίεση ολόκληρων πληθυσμών, όπως: γυναίκες, πρόσφυγες, μειονότητες, έγχρωμοι….

· Πολιτική αστάθεια, καταπάτηση δικαιωμάτων ατόμων και κοινωνικών ομάδων, πολιτικός φανατισμός, που καταλήγουν πολλές φορές, σε εμφύλιες συρράξεις.

· Εμποδίζουν την επικοινωνία μεταξύ κοινωνικών ομάδων και λαών αδυναμία συνεργασίας όλων των λαών για επίτευξη παγκόσμιας ειρήνης και καταπολέμηση των κοινών προβλημάτων.

· Καθίσταται δύσκολη η ανεύρεση της αλήθειας λόγω της:

ü Διαμορφωμένης εκ των προτέρων αντίληψης

ü Θεμελίωσης της σκέψης σε αυθαίρετα συμπεράσματα

ü Μεροληπτικής και υποκειμενικής θέασης των πραγμάτων

ü Έλλειψης κριτικής σκέψης

ü Απόρριψης κάθε νεωτεριστικής προσπάθειας

· Πνευματική στειρότητα εξαιτίας της μονομέρειας της σκέψης, δεν αναπτύσσεται η φαντασία, μένη στάσιμη η επιστήμη.

· Αναιρούν την ελευθερία του ανθρώπου και θέτουν υπό αμφισβήτηση την ικανότητά του να επιλέγει ο ίδιος συνειδητά.

· Παρεμποδίζεται η αυτοκριτική και η αυτογνωσία, αφού θεωρείται δεδομένη η υπεροχή έναντι των άλλων.

· Παραμορφώνουν την πραγματικότητα, αφού προβάλλουν μόνο τη μια όψη της ρίχνοντας σκιά στις άλλες, με αποτέλεσμα το άτομο να προσλαμβάνει λανθασμένες πληροφορίες, να μην κατανοεί τη δεδομένη πραγματικότητα, άρα να μην κάνει καμιά προσπάθεια για αλλαγή αυτής. Για τους ανθρώπους που υιοθετούν άκριτα τις «αλήθειες» των στερεότυπων δεν υπάρχουν κίνητρα για δράση και αλλαγή.

· Μαζοποίηση και παθητικοποίηση, από τη δουλική αποδοχή των στερεοτύπων και την εκμηδένιση του προσωπικού στοιχείου. Έτσι, καθίσταται ευκολότερη η χειραγώγηση της κοινωνίας.

Þ Αίτια δημιουργίας στερεοτύπων και προκαταλήψεων:

· Αμάθεια και απουσία πνευματικής καλλιέργειας. Το άτομο με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αδυνατεί να ερμηνεύσει την πραγματικότητα που το περιβάλλει και έχει ανάγκη από κάποια σταθερά σημεία ή από ένα κώδικα με τον οποίο θα μπορεί να την ερμηνεύσει. Τα στερεότυπα με τον απόλυτο χαρακτήρα τους και την «αλήθεια», που εμπεριέχουν και επιβάλλουν με αξιωματικό τρόπο, γίνονται αμέσως αποδεκτά, γιατί βοηθούν με αποτελεσματικό τρόπο στην ερμηνεία πτυχών της κοινωνικής πραγματικότητας. Η έλλειψη βαθύτερης γνώσης και κριτικής ικανότητας δεν επιτρέπει επίσης το λογικό έλεγχο των στερεοτύπων, που απαιτεί σκεπτόμενα και στοχαστικά άτομα.

· Ανασφάλεια, αδυναμία ανθρώπινης φύσης, άγνοια, έλλειψη προοπτικής, που εξηγούν την τάση του ατόμου να πιστεύει σε αδιαμφισβήτητες, ακλόνητες και σταθερές αλήθειες. Το άτομο υιοθετεί τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και τις προκαταλήψεις, όταν αδυνατεί να προσδιοριστεί σε σχέση με τον εαυτό του και ζει σ’ ένα χώρο που παράγει ανασφάλεια, απελπισία, αδιέξοδα. Τα στερεότυπα παρέχουν στην περίπτωση αυτή στο άτομο τη δυνατότητα μετατόπισης του κέντρου βάρους, της ευθύνης, σε μια δύναμη – αλήθεια έξω και πάνω από αυτό. Παρέχουν έτσι μια πλαστή αίσθηση δύναμης, η οποία θεωρείται ως πραγματική και έτσι το άτομο εξισορροπεί εσωτερικά, ξεπερνώντας τη μειωμένη αυτοεκτίμησή του.

· Οικογένεια, σχολείο, κοινωνικό περιβάλλον. Η οικογένεια και το σχολείο διοχετεύουν από μικρή ηλικία στο ασυνείδητο του ατόμου «θέσεις», «αλήθειες» και «απόψεις», που χαρακτηρίζουν το κοινωνικό σύνολο. Στην ηλικία αυτή το άτομο αποδέχεται και ενσωματώνει τα στερεότυπα στο δικό του ερμηνευτικό κώδικα με μοναδική ευκολία. Η κοινωνία επίσης με τους θεσμούς, τους γραπτούς και άγραφους κανόνες και κώδικες κοινωνικής συμπεριφοράς επιβάλλει και υποβάλλει τα στερεότυπα που εκφράζουν καλύτερα τις ανάγκες και τους στόχους του κοινωνικού συνόλου, εξασφαλίζοντας την κοινωνική ισορροπία και συνοχή.

· Αποδοχή και συντήρηση των στερεοτύπων μέσα στο χρόνο. Είναι δύσκολο στον καθένα μας να εναντιωθεί και να αμφισβητήσει θέσεις που αποτελούν στοιχείο βασικό της πνευματικής, πολιτιστικής και ιδεολογικής του παράδοσης. Στοιχείο εγκυρότητας κάθε στερεοτύπου είναι η αντοχή στο χρόνο και ο βαθμός κοινωνικής του αποδοχής. Υπάρχουν παραδείγματα, ιδέες και θέσεις του παρελθόντος, που ενώ αποτελούσαν προϊόντα ομαδικής πλάνης και ανορθολογισμού, κατόρθωσαν να επιβιώσουν μέχρι τις μέρες μας και να αποτελούν αντικείμενα αποδοχής και πίστης. Για τους περισσότερους επίσης ανθρώπους τα στερεότυπα αποτελούν μόνιμο και σταθερό κώδικα ερμηνείας της πραγματικότητας, γεγονός που εμποδίζει κάθε σκέψη για απόρριψή τους. Όσο λοιπόν οι στερεοτυπικές αντιλήψεις χάνονται βαθιά στο χρόνο, τόσο εντονότερα εντυπώνονται στη συνείδηση, «ριζώνουν» και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά ως αξιώματα και «απόλυτες» αλήθειες.

· Συμφέροντα και σκοπιμότητες κάθε είδους (κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά), που προσπαθούν να επιβάλλουν την κυριαρχία και την αναγκαιότητά τους όχι μόνο με τη βία αλλά και τη συναίνεση και αποδοχή των «κατώτερων» κοινωνικά στρωμάτων συγκεκριμένων θέσεων και αντιλήψεων. Έτσι δεν είναι περίεργο που οι φτωχοί και οι κοινωνικά αδικημένοι βαφτίζουν τη φτώχεια κοινωνική υποχρέωση και εθνική προσφορά στο όνομα ενός ή πολλών στερεοτύπων. Συχνό είναι επίσης το φαινόμενο να υποβάλλονται στο κοινωνικό σώμα κρίσεις και αντιλήψεις για πρόσωπα και φαινόμενα με στόχο την εξυπηρέτηση διάφορων σκοπιμοτήτων και ιδιαιτέρως πολιτικών. Έτσι εύκολα οι πολιτικές θέσεις και οι οπαδοί μιας παράταξης χαρακτηρίζονται συντηρητικοί ή προοδευτικοί, οι αντιλήψεις και οι ενέργειες ενός κόμματος εθνικές ή αντεθνικές. Μέσα από αυτά τα στερεότυπα και με τη βοήθεια των σύγχρονων Μ. Μ. Ε οι πολιτικοί επιτυγχάνουν ευκολότερα τους σκοπούς τους, που δεν είναι άλλοι από την παραπλάνηση και την ποδηγέτηση των πολιτών.

Þ Τρόποι αντίδρασης στις στερεοτυπικές αντιλήψεις:

· Οικογένεια: να διαμορφώσει κατάλληλο κλίμα, αφήνοντας στα παιδιά περιθώρια προσωπικών κρίσεων και πρωτοβουλιών / να καλλιεργεί το διάλογο / οι γονείς ν’ αποφεύγουν την επιβολή των απόψεών τους και τον πειθαναγκασμό.

· Ολοκληρωμένη παιδεία, που θα παρέχει τις απαραίτητες γνώσεις και θα οξύνει την κριτική σκέψη, ώστε το άτομο να στέκεται κριτικά και να μην αποδέχεται αναντίρρητα οποιαδήποτε γνώμη, άποψη, κρίση.

· Ανθρωπιστική παιδεία σεβασμός προς τον άνθρωπο ως οντότητα και αξία.